Cách giải quyết tranh chấp về quyền tác giả: Hướng dẫn cho các nhà nghiên cứu mới

Tác giả:

Tim Albert, chuyên gia đào tạo về viết bài y khoa,

Elizabeth Wager, nhà văn tự do và chuyên gia đào tạo

Người dịch: Nguyễn Hương Giang

Hiệu đính: Nguyễn Linh Chi

Mặc dù quyền tác giả (authorship) nghe có vẻ đơn giản trên lý thuyết, lại thường gây ra nhiều tranh cãi trong thực tế. Trong quá trình soạn thảo những hướng dẫn này, chúng tôi đã gặp phải một số tình huống điển hình. Chẳng hạn, một nhà nghiên cứu trẻ đầy tiềm năng bị gạt khỏi danh sách tác giả một cách bất công. Trong một trường hợp khác, một công ty tài trợ yêu cầu thêm tên của một chuyên gia có tiếng vào bài báo, dù người này hầu như không đóng góp gì vào nghiên cứu. Đặc biệt, một tác giả viết bài tổng quan đã bị thay thế tên bởi cấp trên của mình, chỉ vì cô đang nghỉ thai sản khi bản thảo cuối cùng được nộp.

Danh sách tác giả không chỉ cho độc giả biết ai là người thực hiện nghiên cứu, mà còn đảm bảo những cá nhân xứng đáng được ghi nhận công lao và chịu trách nhiệm về công trình của mình. Mặc dù các biên tập viên tạp chí đôi khi có quan điểm khác nhau về cách xác định quyền tác giả, nhưng phần lớn đều tuân thủ hướng dẫn từ Ủy ban Quốc tế về Biên tập Tạp chí Y khoa (ICMJE), thường được biết đến với tên gọi nhóm Vancouver.

Phiên bản cập nhật mới nhất được ban hành vào năm 2001, quy định rõ: “Việc xác định quyền tác giả chỉ nên dựa trên các tiêu chí sau:

có đóng góp quan trọng trong việc hình thành ý tưởng và thiết kế nghiên cứu, hoặc thu thập dữ liệu, hoặc phân tích và diễn giải kết quả;
tham gia tích cực vào việc soạn thảo hoặc chỉnh sửa nội dung bài viết sao cho đảm bảo tính học thuật; và
phê duyệt bản thảo cuối cùng trước khi xuất bản.

Cả ba điều kiện (1), (2) và (3) đều phải được đáp ứng. Việc tài trợ, thu thập dữ liệu hoặc giám sát chung nhóm nghiên cứu, nếu thực hiện một cách riêng biệt, sẽ không đủ để có thể được công nhận quyền tác giả”.

Các nghiên cứu cho thấy, những gì biên tập viên mong đợi thường không khớp với thực tế thực hiện của các nhà nghiên cứu. Điều này có thể dễ hiểu bởi áp lực “xuất bản hay là chết” (publish or perish) đối với cá nhân và các tổ chức ngày càng lớn. Vì vậy, nhiều người vi phạm các quy tắc về tác giả, và tên tác giả đôi khi không phản ánh chính xác đóng góp thực tế. Nhiều người (bao gồm cả biên tập viên và các nhà nghiên cứu) cho rằng sự sai lệch này là một dạng gian lận nghiên cứu, và sự trung thực trong báo cáo khoa học cần phải được thể hiện ngay từ khâu xác định quyền tác giả. Họ cho rằng, nếu các nhà khoa học không minh bạch về vai trò của mình trong nghiên cứu, thì sẽ làm suy yếu niềm tin vào tính chính xác của công trình nghiên cứu đó.

Chúng tôi soạn thảo tài liệu này nhằm hỗ trợ các nhà nghiên cứu mới trong việc phòng ngừa và giải quyết các vấn đề liên quan đến quyền tác giả. Cụ thể, tài liệu cung cấp:

Các khuyến nghị về thực hành quyền tác giả đúng đắn, giúp giảm thiểu các vấn đề tiềm ẩn,
Hướng dẫn cụ thể về cách xử lý khi các vấn đề về quyền tác giả phát sinh, và
Một danh mục các thuật ngữ quan trọng về quyền tác giả, kèm theo danh sách tài liệu tham khảo và các trang web hữu ích cho những ai muốn tìm hiểu sâu hơn.

Cách giảm thiểu các vấn đề về quyền tác giả

Thông thường, việc gian lận về quyền tác giả có thể xảy ra theo hai hình thức:

Thêm tên những người không tham gia hoặc chỉ đóng góp rất ít vào nghiên cứu (quyền tác giả quà tặng, xem chi tiết bên dưới).
Bỏ sót tên những người thực sự tham gia nghiên cứu (quyền tác giả ma, xem chi tiết bên dưới).

Ngăn ngừa vấn đề từ sớm thường hiệu quả hơn việc giải quyết khi vấn đề đã xảy ra, do đó, chúng tôi khuyến nghị ba nguyên tắc dưới đây.

(a) Khuyến khích văn hóa tác giả có đạo đức

Nhiều trường hợp vi phạm đạo đức về quyền tác giả thường xuất phát do văn hóa khu vực chúng ta cần tăng cường nhận thức về đạo đức xuất bản trong cộng đồng nghiên cứu. Là một nhà nghiên cứu trẻ, bạn có thể đóng góp vào việc này bằng cách đảm bảo thư viện khoa có ít nhất một cuốn sách về đạo đức xuất bản (xem danh sách bên dưới) và tích cực tham gia vào việc xây dựng các chính sách về quyền tác giả tại trường hoặc khoa.

(b) Bắt đầu thảo luận về quyền tác giả ngay từ khi lập kế hoạch nghiên cứu

Để tránh những tranh chấp về quyền tác giả sau này, bạn nên thảo luận về vấn đề này ngay từ giai đoạn đầu nghiên cứu. Nếu có thể, hãy tổ chức một cuộc gặp mặt trực tiếp để cùng lắng nghe quan điểm từ tất cả thành viên.. Kể cả trước khi nghiên cứu hoàn thành, bạn cũng nên có sẵn ý tưởng rằng các kết quả này sẽ được công bố như thế nào, một bản tóm tắt cho hội thảo hay một bài nghiên cứu tạp chí, và ai đóng vai trò nào. Tiếp tục thảo luận về quyền tác giả trong suốt quá trình phát triển của dự án, đặc biệt khi có thêm thành viên mới tham gia. Đặc biệt, hãy lưu lại văn bản cho mọi quyết định liên quan, vì điều này sẽ giúp bạn tránh những hiểu lầm không đáng có trong tương lai.

(c) Xác định quyền tác giả trước khi bắt đầu viết bài

Nhiều vấn đề về quyền tác giả phát sinh do kỳ vọng sai lệch và thiếu sự giao tiếp hiệu quả. Vì vậy, điều quan trọng là trước khi bắt tay vào viết bài, bạn cần xác định rõ ràng vai trò và trách nhiệm của từng thành viên. Một văn bản chi tiết về công việc của mỗi người, thời hạn hoàn thành và các sản phẩm cuối cùng sẽ giúp đảm bảo sự công bằng và minh bạch trong quá trình nghiên cứu. Lý tưởng nhất là tổ chức một cuộc thảo luận trực tiếp để mọi người hiểu rõ hơn về kỳ vọng của nhau, mặc dù điều này không phải lúc nào cũng khả thi. Bên cạnh đó, cũng cần đảm bảo thông báo kịp thời cho các thành viên về tất cả những thay đổi qua một ghi chú bằng văn bản.

Cách xử lý tranh chấp quyền tác giả khi xảy ra

Mặc dù việc thiết lập thỏa thuận về quyền tác giả bằng văn bản trước khi bắt đầu nghiên cứu là biện pháp lý tưởng nhất, chúng tôi cũng hiểu rằng nhiều người không muốn bị ràng buộc như vậy, và không phải lúc nào cũng có thể áp dụng phương pháp này. Tranh chấp về quyền tác giả có thể chia thành hai loại: loại không vi phạm các hướng dẫn của ICMJE (tranh chấp) và loại vi phạm (gian lận).

(a) Tranh chấp

Những tranh chấp về quyền tác giả thường liên quan đến cách giải thích, như liệu đóng góp của người này có đủ “đáng kể” hay không. Trong trường hợp này, bạn cần thảo luận và thương lượng trực tiếp với các bên liên quan. Nếu không đồng ý với quyết định của người hướng dẫn, bạn nên trình bày quan điểm của mình một cách khách quan, dựa trên bằng chứng cụ thể như sổ tay nghiên cứu, bản thảo, hoặc các hướng dẫn của ICMJE… Nếu bạn vẫn không hài lòng với quyết định của người hướng dẫn, bạn có thể xem xét việc kháng cáo lên người cấp cao hơn, như trưởng khoa hoặc hiệu trưởng. Tuy nhiên, bạn chỉ nên thực hiện điều này trong những trường hợp đặc biệt, và cho người hướng dẫn biết về ý định của bạn.

(b) Gian lận

Việc đề xuất một danh sách tác giả không phù hợp với đóng góp thực tế của từng người là một vấn đề nghiêm trọng, có thể gây tổn hại đến uy tín của nghiên cứu và của cả nhóm. Khi thấy hành vi đó, bạn sẽ im lặng (và do đó trở thành đồng lõa với hành vi không đạo đức), hay sẽ tố cáo, dù biết rằng điều này có thể ảnh hưởng đến triển vọng nghề nghiệp hoặc cơ hội tài trợ trong tương lai? Chúng tôi khuyến nghị một giải pháp trung gian, đó là giải thích rằng danh sách tác giả được đề xuất vi phạm các khuyến nghị của biên tập viên và có thể bị coi là hành vi gian lận khoa học. Hãy giữ thái độ bình tĩnh, chỉ đưa ra các sự kiện cụ thể và tránh để cảm xúc chi phối và nhấn mạnh rằng biên tập viên có thể từ chối xuất bản nếu phát hiện vấn đề này. Đồng thời, ngay sau khi cuộc họp kết thúc, hãy ghi lại chi tiết và lưu trữ thông tin đó.

Bạn có thể làm gì nếu vấn đề quyền tác giả không được giải quyết

Quyền tác giả đôi khi có thể trở thành công cụ thương lượng khi các thành viên trong nhóm không thống nhất về cách trình bày hoặc giải thích kết quả. Trước khi bài báo được gửi đi, mỗi tác giả nên xem xét kỹ bản thảo để đảm bảo rằng mình đồng ý với nội dung, và có thể rút tên mình nếu cần. Quyết định rút tên khỏi danh sách tác giả là một quyết định khó, đòi hỏi phải cân nhắc giữa việc mất đi sự công nhận cho đóng góp của mình và việc bị liên kết với một công trình nghiên cứu mà mình không hoàn toàn đồng ý.

Nếu tên bạn bị đưa vào bài báo mà bạn không đồng ý, hãy thông báo cho các tác giả khác ngay lập tức. Nếu phát hiện ra sau khi bài báo đã được xuất bản, bạn có thể liên hệ với tạp chí và yêu cầu chỉnh sửa. Ngược lại, nếu tên bạn bị bỏ sót, hãy thảo luận với các đồng tác giả và liên hệ với tạp chí để làm rõ vấn đề. Tuy nhiên, việc thêm tên vào danh sách tác giả sau khi bài báo đã được xuất bản là rất khó, trừ khi có sự đồng ý của tất cả các tác giả và sự chấp thuận của biên tập viên.

Các khái niệm chính về quyền tác giả

Lời cảm ơn (Acknowledgements): Hầu hết các tạp chí cho phép (hoặc thậm chí khuyến khích) ghi nhận những đóng góp vào một dự án nghiên cứu, dù người đó không đủ điều kiện trở thành tác giả. Theo hướng dẫn của ICMJE, “Tất cả những người có đóng góp cho công trình nghiên cứu nhưng không phải là tác giả nên được ghi tên trong phần Lời cảm ơn, cùng với mô tả ngắn gọn về công việc họ đã thực hiện”. Những người được cảm ơn cần được thông báo về việc này. Thậm chí, một số tạp chí (chủ yếu tại Mỹ) còn yêu cầu chữ ký của họ.

Khiếu nại: Bạn có thể yêu cầu tạp chí rút tên mình khỏi bài báo nếu tên bạn được đưa vào mà không có sự đồng ý. Tuy nhiên, phần lớn các biên tập viên không muốn can thiệp vào các tranh chấp liên quan đến việc bỏ sót tác giả, vì họ không có đủ thông tin để đưa ra quyết định chính xác. Một số tạp chí có người giám sát, nhưng họ chỉ giải quyết các vụ việc liên quan đến cáo buộc sai phạm của tạp chí. COPE cũng chỉ tiếp nhận khiếu nại từ biên tập viên tạp chí và không giải quyết các tranh chấp quyền tác giả.

Đóng góp của tác giả: Các hướng dẫn của ICMJE hiện nay khuyến nghị các tác giả cần nêu rõ đóng góp của mình đối với dự án: “Các tác giả nên mô tả cụ thể công việc của mỗi người, và biên tập viên nên công bố thông tin này”. Một số tạp chí thực hiện việc công bố thông tin này, nhưng chủ yếu nhằm mục đích hỗ trợ biên tập viên, người cần xác minh rằng các tiêu chí đã được đáp ứng đầy đủ (Xem Hướng dẫn dành cho tác giả).

Tác giả liên hệ (Corresponding Author): Đây là người đại diện cho nhóm nghiên cứu, chịu trách nhiệm tiếp nhận các phản hồi từ người phản biện, bản in thử… Thông tin liên lạc của người này sẽ được công khai trên bài báo để bất kỳ ai quan tâm đều có thể liên hệ. Các biên tập viên tạp chí thường xem đây là một vai trò hành chính, nhưng một số tác giả lại coi đó là dấu hiệu của vị trí cao trong nhóm. Bạn nên thảo luận với các đồng tác giả từ sớm và quyết định ai sẽ là tác giả liên hệ. Tốt nhất là chọn người có thông tin liên lạc ổn định, ít thay đổi trong thời gian tới để đảm bảo quá trình trao đổi thông tin diễn ra suôn sẻ.

Tác giả đầu tiên và cuối cùng (first and last author): Vị trí tác giả đầu tiên thường là vị trí được tìm kiếm nhiều nhất, vì tên của người này thường nhắc đến đầu tiên khi trích dẫn nghiên cứu, ví dụ: “Smith và cộng sự đã chỉ ra rằng…”. Vì vậy, tác giả đầu tiên thường được xem là người đóng góp lớn nhất cho nghiên cứu. Đôi khi vị trí tác giả cuối cùng cũng có ý nghĩa quan trọng, thường dành cho các nhà khoa học có thâm niên hoặc người hướng dẫn. Tuy nhiên, vai trò cụ thể của tác giả cuối cùng có thể khác nhau tùy thuộc vào từng trường hợp và có thể gây ra những hiểu nhầm. Theo tiêu chuẩn ICMJE tác giả cuối cùng cũng cần có những đóng góp như tham gia vào thiết kế nghiên cứu, diễn giải dữ liệu và đánh giá kỹ lưỡng bài báo. Dù vậy, một số người có thể nghi ngờ rằng tác giả cuối cùng thường là tác giả danh dự hoặc khách mời (Xem Thứ tự tác giả).

Tác giả ma (ghost author): Cụm từ này có hai nghĩa chính. Thứ nhất, nó chỉ những người viết chuyên nghiệp (thường được trả thù lao bởi các nhà tài trợ thương mại), nhưng không được là tác giả chính thức. Mặc dù những người này thường không đáp ứng đầy đủ các tiêu chí của ICMJE, vì họ không tham gia vào thiết kế nghiên cứu, thu thập hoặc diễn giải dữ liệu. Tuy nhiên, việc ghi nhận đóng góp của họ là cần thiết, để tránh những xung đột lợi ích tiềm ẩn. Thứ hai, “tác giả ma” cũng có thể ám chỉ những người đã đóng góp đáng kể vào nghiên cứu (và đáp ứng các tiêu chí của ICMJE) nhưng lại bị loại khỏi danh sách tác giả. Hành vi này vi phạm nghiêm trọng các quy tắc đạo đức trong nghiên cứu khoa học. Hướng dẫn của ICMJE nhấn mạnh rằng “Tất cả những người được chỉ định là tác giả đều phải đủ điều kiện trở thành tác giả, và tất cả những ai đủ điều kiện đều phải được liệt kê”.

Tác giả tặng danh (gift author): Là những người được liệt kê là tác giả nhưng không có đóng góp đáng kể vào nghiên cứu và do đó không đáp ứng các tiêu chí của ICMJE. Những người này thường là các nhân vật cấp cao (ví dụ như trưởng khoa), được thêm tên vào vì tác giả/nhóm tác giả muốn lấy lòng. Một trường hợp khác là thêm tên đồng nghiệp vì ngầm hiểu rằng họ cũng sẽ làm vậy với công bố của họ bất kể bạn có đóng góp gì không, nhằm làm dày lịch sử công bố của cả đôi bên.

Nhóm tác giả: Một số tạp chí cho phép sử dụng tên nhóm (ví dụ, nhóm nghiên cứu XYZ), nhưng nhiều tạp chí yêu cầu phải liệt kê đầy đủ tên các thành viên tham gia nghiên cứu (thường theo thứ tự chữ cái), và/hoặc cả tên nhóm nghiên cứu. Việc sử dụng tên nhóm có thể gây ra một số vấn đề như việc mã hóa sai trên các cơ sở dữ liệu như Medline, và việc xác định sai tác giả đầu tiên. Điều này có thể làm giảm giá trị của việc xác định rõ ràng đóng góp của từng cá nhân.

Người bảo đảm (guarantor): Trong nghiên cứu hiện đại, sự chuyên môn hóa ngày càng sâu khiến việc yêu cầu một cá nhân am hiểu tất cả các khía cạnh của nghiên cứu trở nên không thực tế. Ví dụ, chúng ta không thể yêu cầu một kỹ thuật viên X-quang giải thích phương pháp thống kê phức tạp, cũng như một nhà thống kê giải thích chi tiết các hình ảnh X-quang. Để giải quyết vấn đề này, hướng dẫn ICMJE mới nhất đã công nhận công nhận tầm quan trọng của sự hợp tác đa ngành. Tuy nhiên, ICMJE cũng nhấn mạnh rằng phải có ít nhất một tác giả chịu trách nhiệm đảm bảo tính chính xác và toàn vẹn của toàn bộ nghiên cứu. “Tất cả những người được chỉ định là tác giả đều phải đủ điều kiện trở thành tác giả, và tất cả những ai đủ điều kiện đều phải được liệt kê. Mỗi tác giả cần tham gia đủ mức độ trong công việc để có thể công khai chịu trách nhiệm đối với các phần nội dung thích hợp. Một hoặc nhiều tác giả phải chịu trách nhiệm về tính toàn vẹn của công trình từ khi bắt đầu cho đến khi bài báo được xuất bản”.

Hướng dẫn dành cho tác giả (Instructions to authors): Mặc dù có những nguyên tắc chung về quyền tác giả, nhưng mỗi tạp chí khoa học lại có những quy định cụ thể về cách trình bày danh sách tác giả. Do đó, trước khi gửi bài, các tác giả cần dành thời gian nghiên cứu kỹ phần “Hướng dẫn dành cho tác giả” – “Instructions to authors) của từng tạp chí để đảm bảo bài viết của mình tuân thủ đầy đủ các yêu cầu.

Số lượng tác giả: Hiện nay, không có quy định cụ thể nào về số lượng tác giả trong một công trình nghiên cứu. Trước đây, các cơ sở dữ liệu như Medline từng giới hạn số tác giả được liệt kê, điều này đã gây ra nhiều bất tiện cho các nhóm nghiên cứu lớn (như cân chỉnh số lượng tác giả, cạnh tranh vị trí). Tuy nhiên, tình hình này đã thay đổi, hầu hết các cơ sở dữ liệu hiện nay đều liệt kê đầy đủ tất cả các tác giả có đóng góp vào nghiên cứu. Do đó, việc xác định số lượng tác giả phù hợp nên dựa trên những tiêu chí về đóng góp thực tế của từng cá nhân, chứ không nên bị giới hạn bởi bất kỳ quy định nào. Đồng thờ cũng cần lưu ý rằng việc có nhiều tác giả có thể kéo dài thời gian chuẩn bị, xem xét và hoàn thiện bài báo.

Thứ tự tác giả: Hướng dẫn của ICMJE cho phép các tác giả tự quyết định thứ tự của mình, nhưng yêu cầu tất cả các tác giả phải đồng ý với quyết định này. Tuy nhiên, hướng dẫn không cung cấp quy tắc cụ thể về cách xác định thứ tự. Do đó, việc thống nhất thứ tự tác giả ngay từ đầu là rất quan trọng. Một số nhóm lựa chọn sắp xếp theo thứ tự bảng chữ cái để thể hiện sự đóng góp ngang nhau của tất cả thành viên. Nếu áp dụng cách này, cần đảm bảo sự minh bạch và thông báo rõ ràng với biên tập viên của tạp chí.

Tài liệu tham khảo và đọc thêm

Bhopal R, Rankin J, McColl E, et al.The vexed question of authorship: views of researchers in a British medical faculty. BMJ 1997;314:1009–12.
Goodman NW. Survey of fulfilment of criteria for authorship in published medical research. BMJ 1994;309:1482
Dickersin K, Scherer R, Suci EST, Gil-Montero M. Problems with indexing and citation of articles with group authorship. JAMA 2002;287:2772–4.
Epstein RJ. Six authors in search of a citation: villains or victims of the Vancouver convention? BMJ 1993; 306:765–7.
Horton R. The signature of responsibility. Lancet 1997; 350:5–6.
Hudson Jones A, McLellan F. Ethical Issues in Biomedical Publication. The Johns Hopkins University Press, Baltimore, USA, 2000.
ICMJE criteria: www.icmje.org also Annals of Internal Medicine 2000;133:229–31 Rennie D, Flanagin A,Yank V. The contributions of authors. JAMA 2000;284:89–91.
Resnik DB.A proposal for a new system of credit allocation in science. Science & Engineering Ethics 1997;3:237–43.
Smith J. Gift authorship: a poisoned chalice? BMJ 1994; 309:1456–7.